178 पटक हेरिएको गत वर्षदेखि मैले साहित्यकार दाजु चिम्खोले काइँला (दुत पुन) द्वारा लिखित तथा सम्पादित तीन किताबहरूको भाषा सम्पादन गर्दै आएको छु । दाजुले आफ्नो व्यक्तित्वका बारेमा मलाई पनि केही लेख्न भन्नुभएको थियो । तत्समयमा म उहाँकै नियात्रासङ्ग्रह ’गोलाद्र्धलाई चक्कर मार्दा‘को भाषा सम्पादन गर्दै थिएँ र भूमिकातिर घोत्लिँदै पनि थिएँ । नियात्रासङ्ग्रह प्रकाशन भयो । कार्यक्रम गर्ने भन्दै दाजु बेलायतबाट नेपाल आउनुभयो तर कोरोनाको महामारीले लकडाउनमा फस्नुभयो र कुनै खबर नगरी सुटुक्क बेलायत फर्किनुभयो । यो तीन महिनादेखिको लकडाउनभरि जीवन र मृत्युको भयानक त्रासमा कोठाभित्रै बन्दी दैनिकी बिताउँदा केही लेख्न र पढ्न मन लाग्दैन ।
चिम्खोले काइँला दाजुले म्यासेन्जर कलमा आफ्नो व्यक्तित्वको किताब डिजाइनमा पठाउने भनिसक्नुभयो तर मैले केही लेखेकै छैनँ । वास्तवमा मलाई दाजुका बारेमा विशेष रुपले लेख्नैपर्ने कुरा छन् भन्ने पनि लागेको छैन । दाजुका आफन्त र शुभचिन्तकहरूले सबै कुरा लेखिसक्नुभएको छ । दाजुका पुस्तकहरू सम्पादन गर्ने क्रममा जेजति कुरा आएका छन्, मैले पढिसकेकेको छु । यतिबेला भन्न सक्छु, पछिल्लो चरणमा सायद काइँला दाजुका सिर्जना सबैभन्दा बढी मैले नै पढेको हुँला । उहाँका सिर्जना पढ्नु भनेको उहाँलाई पनि पढ्नु हो । अर्थात् उहाँका आयामहरूसँग म परिचित छु । उहाँप्रति अरुका केकस्ता विचार छन् भन्ने कुरा पनि यस व्यक्तित्व पुस्तकको भाषासम्पादनमा पढिसकेको छु ।
यतिबेला मैले चिम्खोले काइँला दाजुको व्यक्तित्व र कृतित्वका बारेमा सविस्तार पुष्टि गर्नुपर्छ भन्ने ठानेको छैनँ । मैले खोजेको विषय भनेको दाजुसँग अन्तरङ्ग मानिने मेरा केही मसिना कुरा हुन् । जुन कुरा मैले लेखेर सार्वजनिक गर्नुपर्छ भन्ने सोचेको पनि थिइनँ ।
वि. सं. २०६४ मा मैले दोस्रो एल्बम ‘भावना’ बजारमा ल्याएँ । त्यसो त पहिलो एल्बम ‘भरोसा’ निकाल्दाको घाटाले म रन्थनिएकै थिएँ । त्यस्तो हुँदाहुँदै पनि गीत लेख्ने, रेकर्ड गर्ने र एल्बम निकाल्ने नशा भने चढ्दो अवस्थामा थियो । त्यतिबेला अडियो क्यासेट बनाउने चलन थियो, सीडी निकाल्ने चलन पनि बढ्दै थियो । मैले अडियो क्यासेट डबिङ गरी कोठामा थुपारेको थिएँ भने आफैँले कोठामा कपी गरेर केही सय प्रति सीडी पनि तयार पारेको थिएँ । पहिलो एल्बम त छँदै थियो । कम्पनीले बेचिदिने अवस्था थिएन । आफूले कसरी बेच्ने र दुईचार हजार जम्मा पार्ने भन्ने सोचले रातभरि निद्रा आउँदैनथ्यो । कहीँ केही प्रति सीडी बिक्री हुन्छ कि भनेर साइबरमा बसी विदेशमा कार्यरत नेपालीहरूसँग मेलमा कुरा गर्थें । त्यतिबेला दुत पुन दाजुलाई पनि मेल पठाएको थिएँ । मेरो मेलको उत्तर दिँदै केही प्रति सीडी पठाइदिनुहोस् भन्नेहरूमा दुत दाजु पनि हुनुहुन्थ्यो । दाजु पुनमगर हुनुभएकाले मैले अलि नजिकको अभिभावक पनि सम्झेको थिएँ । मैले कसरी पठाउने भन्ने बारेमा पुनः मेल पठाएँ । दाजुले मेलबाटै नेपाल मगर संघको कार्यालयमा छाडिदिन भन्नुभयो ।
केही सीडी र मेरा एकएक प्रति किताब प्याक गरेर म काठमाडौँ, कलङ्कीस्थित नेपाल मगर संघको कार्यालयमा पुगेँ । तत्कालीन अध्यक्ष झकबहादुर थापालाई उहाँको कार्यकक्षमा भेटेँ । मैले उहाँलाई आफ्नो कुरा राखेँ । ‘नेपाल मगर संघ साहित्यकार, कलाकारको किताब, सीडी बोक्ने संस्था होइन ।’ भनी अध्यक्ष थापा निक्कै जङ्गिनुभयो । उहाँले मगर साहित्यकार र कलाकार मगर संघको अन्डरमा नरहेको भन्दै रोष पनि प्रकट गर्नुभयो । म नाजवाफ भएँ । मैले अन्य कुरा गर्न उचित ठानिनँ केवल दुत पुन दाजुले संघको कार्यालयमा छाड्न भन्नुभएको हो भनी अनुरोध गरेँ । उहाँले खोइ के सोच्नुभयो कुन्नि, कोही जाने मान्छे भए पठाइदिउँला भन्ने बचन दिनुभयो । सीडीको पोको कार्यालय सहायकलाई बुझाउन भन्नुभयो । सीडी र किताबको सो पोको मैले कार्यालय सहायकलाई थम्याएँ ।
त्यतिबेला अहिलेजस्तो सामाजिक सञ्जामा सक्रिय थिइनँ म । सामाजिक सञ्जाल मेरो पहुँचमा थिएन, सर्वसुलभ पनि थिएन । मैले सोचेँ, मेरो सीडी दुत दाजुकोमा पुग्यो होला । दुत दाजुसँग कुनै कुरा भएन, मैले नेपाल मगर संघलाई पनि सोधिनँ । समय बित्दै गयो । डेढ वर्षपछि म मगर सांस्कृतिक संघको महासचिव भई नेपाल मगर संघको कार्यालयमा गएँ । त्यतिबेला मैले दुत दाजुलाई पठाउन छाडेको सीडी र किताबको पोको भ¥याङमुनि फोहोरसँगै धुलैधुलोमा लपेटिएको देखेँ । त्यहाँ अन्य व्यक्तिका सामानहरू पनि लथालिङ्ग अवस्थामा थिए । मैले तत्कालै कार्यालय सहायकलाई सोधेँ । यस्ता सामान संघबाट पठाइन्न भन्ने उत्तर आएपछि सो पोको पुछपाछ पारी ब्यागमा राखेँ र फर्काएँ ।
केही समयपछि मेरा साथी साहित्यकार लाल राना बेलायती सेनाबाट छुट्टी मनाउन काठमाडौँ आउनुभयो । उहाँसँग भेट भयो, मैले भनेँ, ‘दुत दाजुका लागि सीडी लगिदिनुस् न ।’ उहाँले केही प्रति सीडी बेलायत लगिदिनुभयो । समय लगातार बगिरह्यो, हामी सम्पर्कबाट टाढा नै भयौँ ।
एक दिन अपरिचित विदेशी नम्बरबाट फोन आयो, मैले फोन उठाएँ । दूत दाजु हुनुहुँदो रहेछ । उहाँले सीडी बिक्री गरी १२००० रुपैयाँ अभिनन्दन चौधरीलाई पठाएको कुरा गर्नुभयो । पुतलीसडकमा गई पैसा लैजानुहोला पनि भन्नुभयो । दुत दाजुको कुराबाट म आश्चर्यमा परेँ । किन कि त्यस बीचमा हामीबीच कुनै सम्पर्क थिएन । मैले धेरैलाई पठाएका सीडीका बारेमा कुनै खबर आएका थिएनन् । अधिकाङ्श त अहिले पनि बेखबर नै छन् । कैयौँले सम्पर्क विच्छेदसमेत गरेका छन् ।
म अर्को दिन पुतलीसडकस्थित अभिनन्दन चौधरीको कार्यालयमा पुगेँ र दाजुले पठाउनुभएको रकम बुझेँ । मलाई निक्कै खुसी लाग्यो । दाजुप्रति आदरभाव पनि बढ्यो । त्यसरी सीडी बिक्री गरेर पैसा पठाउने पहिलो व्यक्ति दुत दाजु नै हुनुहुन्थ्यो । केही महिनापछि हङकङबाट नेत्र पहराईले पनि पैसा पठाउनुभयो । मेरा सिर्जनाले विदेशबाट हौसला पाए भन्ने अनुभूति गरेँ ।
मैले २०६९ सालमा तेस्रो एल्बम ‘भूमिका’ सार्वजनिक गरेँ । गीतहरू एफएमहरूमा बज्न थाले । त्यतिबेलै मैले फेसबुक पनि चलाउन थालेँ । फेसबुकमा दुत दाजु पनि जोडिनुभयो । थोरै धेरै कुराका माध्यमबाट हामी एकप्रकारले नजिक हुन थाल्यौँ । दाजुले आफ्नै भाइलाई जस्तै गर्दै आउनुभएको व्यवहार मेरा लागि नजिक हुने अवसर बन्यो ।
मेरा गीतहरू बीएफबीएस रेडियोमा बज्थे । दाजु गीतहरू सुनेर मलाई हौसाउनुहुन्थ्यो । म एल्बम निकाल्ने नशामै थिएँ । साहित्यकार विजय हितान दाजु बेलायतबाट नेपाल आउनुभएको थियो । हामीबीच ललितपुरको महालक्ष्मीस्थान चोकमा भेट भयो । हिनात दाजुसँग पनि निरन्तर सम्पर्क हुन थाल्यो । फेरि नेपाल आउँदा उहाँले मलाई बेलायत घुमाउने सपना देखाउनुभयो । मेरो बेलायत भ्रमणको सपना दुत दाजुसँग पनि जोडियो । विजय दाजुको अगुवाइमा मेरो बेलायत जाने तयारी पूरा भयो, म २०७५ सालको जेठ महिनामा बेलायत उडेँ । मेरो मुख्य बास विजय दाजुको घर थियो भने अभिभावक पनि उहाँ नै हुनुहुन्थ्यो ।
जेठ १९ गते शनिबारका दिन विजय हितान दाजुले मलाई फोक्सटोनबाट मगर संघ युकेको बैठकका लागि कारयात्रामा फान्ब्रो फुटबल क्लबको कारपार्कमा पु¥याइदिनुभयो । दुत दाजु पनि कारपार्कमा पुगिसक्नुभएको रहेछ । हम्रो पहिलो भौतिक भेट त्यहीँ भयो । मलाई भेट्दा दुत दाजु खुसी हुनुभयो, म खुसी नहुने त कुरै थिएन । दाजुले मेरो यात्रा र बसाइँका बारेमा सोध्नुभयो । ‘हामी छौँ, चिन्ता नगर्नुस् ।’ भन्दै मलाई ढाडस दिने काम पनि गर्नुभयो । त्यतिबेलै दाजुले मलाई आफ्नो घर न्युबरीमा पनि बोलाउनुभयो । मगर संघको बैठक र डिनरपछि हामी छुट्टियौँ । म बम थापा सूर्यवङ्शी दाजुसँगै उहाँको घर लण्डनतिर लागेँ । जेठ २६ गतेका दिन विजय हितान दाजुसँग म मगर संघ युकेद्वारा आयोजित नेपाली ओपन कन्सर्ट, फान्ब्रो फुटबल क्लबको ग्राउण्डामा पुगेँ । मैले दुत दाजुलाई कार्यक्रम सफल पार्न निक्कै व्यस्त भएको देखेँ । दाजु मलाई देख्नसाथ निक्कै खुसी हुनुभयो र मेरो छेउमा आएर मेरो बसाइ र दैनिकीका बारेमा सोध्नुभयो । हामीले केही मिनेट कुरा ग¥यौँ । दाजु सो ओपन कन्सर्टको आयोजक कमिटीमा हुनुहुन्थ्यो भने म विशेष अतिथि थिएँ ।
दुत दाजुले असार २५ गतेका दिन मलाई घुमाउन भनी नानु राना दिदीको घर स्विन्डनबाट बेल्सतिर लैजानुभयो । त्यो हामीबीचको तेस्रो भेटघाट थियो भने दाजुसँगको यात्रा पहिलो थियो । दाजुले मलाई लामो कारयात्रामा बेल्सको ब्रेकन बेकन नेशनल पार्क पु¥याउनुभयो । हामीले त्यहाँका प्राकृतिक सौन्दर्यको पारख ग¥यौँ । अर्को दिन दाजुले मलाई विन्जर कासल घुमाउँदै अल्डरसटस्थित एभरेष्ट टाइम्सको कार्यालयमा लगी न्यानो स्वागतले माया गर्नुभयो । तेस्रो दिन दाजुले मलाई चिम्खोले समाजको वार्षिक कार्यक्रमको अतिथि बन्ने अवसर प्रदान गर्नुभयो । दाजुको घरको बसाइँमा मलाई साहित्य, गीतसङ्गीत, नेपाली राजनीतिजस्ता कुरामा व्यस्त बनाउने र हँसाउने काम गर्नुभयो । भाउजू जमुना पुन पनि त्यति नै असल हुनुहुँदो रहेछ । त्यहाँ बस्दा मैले आफ्नै दाजुभाउजूको व्यवहार र माया अनुभूत गरेँ । चौथो दिन हामी न्युबरीबाट बिहानै कार यात्रामा लाग्यौँ र क्यान्टवरीमा आयोजित विश्व नेपाली साहित्य महासंघको साहित्य सम्मेलनमा सहभागी भयौँ । कार्यक्रमको समापनपछि दाजु त्यहाँबाट घर फर्किनुभयो । म फोक्सटोनस्थित विजय दाजुको घरतिर लागेँ ।
म बेलायत भ्रमणबाट नेपाल फर्केपछि दुत दाजुसँग लगातार कुरा हुन थाले । त्यसबीचमा दाजुले ‘मगर संघ युकेः इतिहासदेखि वर्तमानसम्म’ पुस्तक लेख्नुभयो । भाषा सम्पादनका लागि फाइलहरू पठाउनुभयो । मेैले सम्पादनको कार्य गरेँ । हामीले घन्टौँसम्म म्यासेन्जर कलबाट पुस्तकको शुद्धाशुद्धिका काम ग¥यौँ । मैले किताबभित्रका केही विषयका बारेमा दाजुलाई स्मरण पनि गराएको थिएँ तर दाजुले सत्य कुरा हुन् भन्नुभयो । किताब प्रकाशन र सार्वजनिक भएपछि युकेमा केही विवादका कुरा उठे । विवाद विस्तार हुँदै जाँदा त्यसले निक्कै ततायो । विवादको हप्कीखप्की मसम्म पनि आइपुग्यो । मैले केही व्यक्तिसँग म्यासेन्जर कलमा घन्टौँ समय स्पष्टीकरण राख्नुपर्ने अवस्थासमेत आयो । सायद उहाँहरूलाई थाहा थिएन होला म एक भाषा सम्पादक मात्र भएको कुरा । विवादपछि पनि दाजुको अडान बदलिएको छैन । यसबाट बुझ्न सकिन्छ, दाजु वास्तविकताको अगाडि झुक्नुहुन्न । यो नै दाजुको लेखकीय जिम्मेवारी पनि हो ।
वि. सं. २०७६ को माघ महिनामा दुत दाजुलाई दुखले लछा¥यो, पीडाले हिर्कायो । उहाँका भाइ हस्तकुमार गर्बुजा र बुहारी नेत्र गर्बुजाको अकल्पनीय निधनमा द्रविभूत बन्दै दाजु नेपाल आउनुभयो । मैले दाजुलाई हस्त र नेत्रको अन्त्येष्टिको बेला पशुपतिघाटमा भावविह्वल भई रोएको देखेँ । म पनि मर्माहत बनेँ । दाजुलाई नजिक गएर भेट्न सक्ने अवस्थासम्म भएन । म त्यहाँबाट दुखी बन्दै फर्कें । केही समयपछि दुत दाजु भाइबुहारीको स्मृतिग्रन्थ प्रकाशनको तयारीतिर लाग्नुभयो । स्मृतिग्रन्थको भाषासम्पादनमा हामी घन्टौँ कुरा गथ्र्यौं । कुराका क्रममा दाजु कैयौँपटक रुनुहुन्थ्यो । दाजुको रुवाइले मेरो मन पनि छियाछिया हुन्थ्यो । म दाजुलाई सकीनसकी सम्झाउने प्रयास गर्थें । सायद त्यही समयदेखि होला दाजुले मलाई झन् नजिकबाट हेर्न थाल्नुभयो ।
किताब सम्पादनका क्रममा म्यासेन्जर कुराबाट हामीले कैयौँ दिन अनि रात बिताएका छौँ । यसबीचमा मैले दाजुलाई एक अभिभावकको रुपमा बुझेँ, उहाँले मलाई भाइको रुपमा । टाढाको भन्ने सोचाइ नै हरायो । दाजुका पुस्तकका काम गर्दै गर्दा मेरा लागि उहाँको जन्मभूमि म्याग्दी, चिम्खोलाका माटो, हावापानी र गाउँघर निक्कै परिचित बनेका छन् । हाल दाजुले हिँड्दै र सास फेर्दै गरेको बेलायतस्थित न्युबरी पनि मलाई कत्ति पराई लाग्दैन । आखिर सम्बन्ध रगतको मात्र हुने होइन रहेछ, भावनाको सम्बन्ध पनि त्यत्तिकै गाढा हुने रहेछ । त्यत्तिकै आदरणीय र जीवन्त बन्ने रहेछ । मलाई लाग्छ, दाजुको मनमा म एक भाइ बनिसकेको छु, यही कारण हरेक कलमा दाजुले मलाई जिस्काउनसमेत बाँकी राख्नुहुन्न । यसलाई म दाजुको आत्मीय व्यवहार हो भनेर सहजै बुझ्छु ।
दुत दाजुसँगको करिब १४ वर्षको चिनाजानसँगै दाजुका कृतिहरूको भाषा सम्पादनका कार्यहरू गर्दा मैले दाजुलाई जसरी चिनेको छु, दाजुका बारेमा कुनै पनि समयमा म धेरै कुरा भन्ने आँट राख्छु । दुत दाजु साहित्य र समाज सेवामा भगीरथ पसिना बगाउँदै आउनुभएका व्यक्तित्व हुनुहुन्छ । दाजुलाई नेपाल र नेपालीप्रतिको माया अनि केही गरुँ भन्ने हुटहुटीले सधैँ तानिरहेछ । सन्दर्भ उठ्दा म भन्ने गर्छु, दुत दाजुजस्तै खट्ने र काम गर्ने १० जना मात्रै मगर हुने हो भने आफ्नो जातिका लागि मात्र होइन, देशकै साहित्य, शिक्ष, पत्रकारिता र सामाजिक क्षेत्रमा धेरै कामले गति लिन्छन् र सफलता पाउँछन् । तर हामीले यस्ता विषयमा सोचेर काम गरेकै छैनौँ । दुत दाजुका सोच, कार्य र योगदानलाई थोरैसम्म बुझ्ने प्रयास गर्दा मात्र पनि केही गरुँ भन्ने उत्प्रेरणा बढ्छ र काम गर्ने हुटहुटी बढ्छ ।
यतिबेला मलाई एउटा कुरा छुटाउन नै मन लागेको छैन । त्यो कुरा हो, सामूहिक काम नियाल्ने तर आफू काम गर्न पटक्कै अगाडि नसर्ने मनोप्रवृत्तिका केही व्यक्तिको आलोचनामा पर्नुहुने दुत दाजुले त्यही समाजभित्रै पसिना बगाइरहनुभएको छ । सबैको समय त्यही हो, पारिवारिक जिम्मेवारी उस्तै हुन् । दुत दाजु के कारणले अरुभन्दा फरक बन्न सफल हुनुभएको छ भन्ने कुरा नियाल्नुपर्छ । दुत दाजु पुस्तकहरू प्रकाशन गर्नुहुन्छ, आफ्ना गीतका एल्बम निकाल्नुहुन्छ, फिल्म निर्माण गर्नुहुन्छ र बिक्री गरी आएको थोरै थोरै रकम जम्मा पार्दै जानुहुन्छ र एकमुष्ट रकमलाई अक्षयकोषमा राखी समाजसेवाको पवित्र कार्य गर्नुहुन्छ । केही व्यक्तिको गुनासो सुनिन्छ, ‘दुत पुन किताब बेचेर पैसा कमाउने बाटोमा छन् ।’ हाम्रो समाज रक्सी र मनोरञ्जनका लागि हज्जारौँ रुपैयाँ खर्चिन पछि हट्दैन तर एक स्रष्टाको कृति बिक्रीलाई कति सजिलै नजरअन्दाज गर्छ । एउटा कटु सत्य के हो भने, केही समाजद्वारा आयोजित कार्यक्रमहरूमा खुलेआम रक्सी बिक्री हुन्छ । गीतसङ्गीत र मनोरञ्जनकै लागि हज्जारौँ रुपैयाँ खर्च गर्न प्रोत्साहन गरिन्छ तर त्यही समाजका स्रष्टाहरूका कृतिहरू बिक्रीलाई पूर्णतः निषेध गरिन्छ । यसबाट बुझ्न सकिन्छ, समाज कतातिर बहकिँदै छ र बौद्धिक क्षेत्रलाई कसरी नजरअन्दाज गरिँदै छ भन्ने कुरा । यस्तो अवस्थामा पनि दुत दाजुले आफ्ना कृति बिक्रीबाट आएको रकम अक्षयकोषमा राखी शिक्षा आर्जन अनि साहित्य लेखनमा लागेकाहरूका लागि पुुस्कारको व्यवस्था गरिदिँदै आउनुभएको छ । दाजुका यस प्रकारका सुकार्यलाई पछिका पुस्ताहरूले मात्र बुझ्ने छन् र सम्मान गर्ने छन् ।
विशेषतः ब्रिटिश आर्मीको वारनट अफिसर पदबाट अवकाश लिई बेलायतको रक्षा मन्त्रालयमा कार्यरत दुत दाजुलाई पत्रकारिता, साहित्य र गीतसङ्गीतमा लागेर पैसै आर्जन गर्नुपर्ने अवस्था भने पक्कै छैन । उहाँले सिर्जनाका क्षेत्रमा जे गर्दै आउनुभएको छ, ती सब आफ्नै लगानी र खर्चमा गर्दै आउनुभएको छ । उहाँले गर्दै आउनुभएका कार्य समाज, देश र भोलिका पुस्ताहरूका लागि हुन्, व्यक्तिगत तुस्टीका लागि होइनन् ।
म त भन्ने गर्छु, दुत दाजुको यात्रा अविछिन्न रुपले अगाडि बढ्नुपर्छ, कालीगण्डकीजस्तै बनी गडगडाउनुपर्छ अनि सगरमाथाजस्तै अग्लिनुपर्छ । संसारमा सिर्जनाको शक्ति अद्भूत छ, त्यही शक्तिले सधैँ बचाउँछ, सबैका मनमनमा बसाउँछ । यसकारण पनि दुत दाजुको यात्राको शक्ति अपार छ, प्रिय छ र अमर छ ।
